Razgrad Olayları
Razgrad Olayları, 20 Nisan 1933'te Bulgaristan'ın Razgrad şehrindeki Türk mezarlığının bir grup Bulgar tarafından yerle bir edilmesiyle başlayan ve devam eden süreçtir. Razgrad vahşeti, Razgrad hadisesi veya Razgrad provokasyonu olarak da anılır.
Saldırganlar mezarlığı yok etmek için balta ve kürekler kullandı. Bu olay hem Türkiye'de hem de Bulgaristan'da çok sayıda mitinge neden oldu ve Balkan Antantı'nın arifesinde her iki ülkede de hoşnutsuzluk yarattı. Ankara ve Sofya ilişkileri hızla düzeltmeyi başarsa da, bu durum her iki ülkede de milliyetçiliği artırdı ve azınlıkları etkiledi.[1]
Gazetecilik açısından bakıldığında, haberin yayılmasının merkezinde yer alan Bulgaristan'daki üç Türk ya yasadışı yollardan ülkeyi terk etti ya da sınır dışı edildi.[2][3]
Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]
Razgrad, çok sayıda etnik Türk'ün yaşadığı Deliorman bölgesinde yer almaktadır. 1923 Bulgar darbesinden sonra azınlık okulları (Türkçe dahil) kapatılmış, milliyetçilik Bulgaristan'da daha fazla popülerlik kazanmış,[4] 1932 yılında Kesarevo'da Türk azınlığa karşı bir pogrom yaşanmış[5] ve 1933 yılında Koşukavak Valisi Feyzi Efendi bir suikast sonucu öldürülmüştür.[6]
Olay[değiştir | kaynağı değiştir]
Bazıları saldırının 16, 17 veya 20 Nisan tarihlerinde gerçekleştirildiğini iddia etse de, orijinal kaynaklara göre saldırı 14 Nisan'da Paskalya'da gerçekleşmiştir. Bulgar paramiliter örgütü Rodna Zaştita'nın (Bulgarca: Родна защита, "Anavatan Savunması") 200-350 üyesi[4] 14 Nisan'ı 15 Nisan'a bağlayan gece[7] bekçi kulübesini yakmış ve yerel Türk mezarlığına balta ve küreklerle saldırmıştır. Tüm mezar taşları tahrip edildi ve yeni gömülmüş 150 ceset ve insan kemiği mezardan çıkarılarak aşağılandı.[8] Saldırı, mezarlıkta bütün gece ağlayan Razgrad'ın Türk nüfusu arasında büyük bir paniğe neden oldu.[9] Saldırı nedeniyle şehir ve bölge nüfusunun bir kısmı Türkiye'ye gitmek üzere Romanya'ya göç etti.[10]
Saldırı, Razgradlı gazeteci Mahmut Necmettin Deliorman ve Arif Necib'in olayı öğrenip gazetelerinde yayınlamasıyla popülerlik kazandı. Necib'in olaydan bir hafta önce ölen babası da Razgrad'da defnedilmişti. İkili, ülkenin en yüksek yönetim organlarına, siyasi parti başkanlarına ve parlamento gruplarına protesto telgrafları gönderdi, aralarında Türk Büyükelçisi ve muhabiri Tevfik Kamil Bey'in de bulunduğu bazı yabancı elçiliklere ve muhabirlere mektuplar yazdı.[8]
Olayların yaygınlaşması Razgrad'daki Bulgarlar arasında huzursuzluk yarattı ve bir miting düzenlendi. Protestocu Bulgarlar, Bulgar ve Türk halklarının dost olduğunu ve saldırının bir provokasyon olduğunu iddia ettiler; ayrıca Necmettin Deliorman'ı saldırı haberini yaymakla suçladılar. Razgrad Bulgarları ve yetkililer Türk nüfusa saldırmaya başladı; yaralılar arasında Razgrad müftüsü de vardı.[11]
Tepki[değiştir | kaynağı değiştir]
Bulgaristan[değiştir | kaynağı değiştir]
Utro ve Zora gibi Bulgar gazeteleri olayı yazınca, Bulgar parlamentosunda solcular ve sağcılar arasında bir kriz yarattı. 60 Bulgar gözaltına alındı ve bunlardan 20'si tutuklandı. Aynı ay içinde serbest bırakıldılar. Bulgar yetkililer Türk mezarlığına yapılan saldırıyı yalanlamadı ancak Türk basınını olayı abartmakla suçladı.[4] Bir diğer Bulgar gazetesi Slovo ise Türkiye'nin tepkisini provokasyon olarak nitelendirdi. Bulgar milliyetçilerini suçlayan Krastyo Pastuhov şunları söyledi: "Türkiye Cumhuriyeti ile ilişkilerimizin bozulmasını önlemek için ne yapmayı planlıyorsunuz? Olay sadece bir özürle kapatılmamalı, aynı zamanda suçlular da bulunmalı."[12]
Hükümet, saldırının kasıtlı olarak yapılmadığı ve devlet tarafından desteklenmediği yönünde bir açıklama yayınladı. Bulgar hükümeti tarafından daha sonra yapılan açıklamada ise Türk Mezarlığı'nın Razgrad'da yapılması planlanan bir park için kamulaştırılan arazi içerisinde yer aldığı, ancak Türklerin alanın boşaltılması kararına uymaması ve mezarlık olarak kullanmaya devam etmesi üzerine bir grup Bulgar'ın "kamulaştırma kararını hızlandırma" kararı aldığı iddia edildi.[9]
Türk millî takımı Sofya'daki Bulgar-Türk futbol maçının iptal edilmesini istedi. Razgrad olayından birkaç gün sonra Kırcaali'de bir Türk asıldı ve Razgrad'da 5 Türk tutuklandı. Ali Naci Bey, Razgrat Olayı'nı Türkiye'ye bildirdiği için Bulgar resmi makamlarından baskı görmesi nedeniyle Anadolu Ajansı'nın Sofya muhabir merkezi Sofya'dan Bükreş'e nakledildi.[2] Saldırıyı ilk haber yapan Razgradlı gazeteci Mahmut Deliorman günlerce bir Razgrad köyünde saklandıktan sonra Varna'da gözaltına alınarak Razgrad'a götürüldü ve burada kendisini protesto eden Bulgar kalabalık tarafından linç edilmeye çalışıldı. Başbakan Nikola Muşanov ve Sofya'daki Türk Büyükelçisi ile yaptığı görüşme sayesinde serbest bırakılan Deliorman, kısa süre sonra Özgür Trakya Komitesi üyeleri tarafından öldüresiye dövülerek bir kanalizasyon çukuruna atıldı. Daha sonra Arif Necib ile birlikte yasadışı yollardan Türkiye'ye kaçtı.[8]
Türkiye[değiştir | kaynağı değiştir]
Haberler Türkiye'de hoşnutsuzluk ve öfkeyle karşılandı.[13] Millî Türk Talebe Birliği lideri İstanbul'da bir protesto düzenledi. 20 Nisan'da Dârülfünûn öğrencileri de Maçka'daki Bulgar konsolosluğu önünde bir protesto düzenledi.[14] Konsolosluk önündeki konuşmanın ardından Feriköy'deki Bulgar Mezarlığı'na yürüyen grup, Ahmet Tevfik İleri önderliğinde Bulgar mezarlarına çelenk bıraktı ve üzerlerine çiçekler serpti. İleri daha sonra "Biz ölülere hakaret değil, hürmet ederiz" dedi.[9] Devletin izni olmadan protesto düzenledikleri gerekçesiyle[15] 80 öğrenci gözaltına alındı, 23'ü tutuklandı. Öğrenciler 15 Kasım 1933'te genel afla serbest bırakıldı.[7]
İzmir'deki gençlik örgütleri hem Razgrad'daki saldırıdan hem de Türk öğrencilerin Türk hükümeti tarafından tutuklanmasından memnuniyetsizlik gösterdiler. Atatürk'ten tutukluların serbest bırakılmasını talep eden telgraflar gönderdiler. Düzce'deki bir başka gençlik örgütü de bir gazeteye telgraf göndererek Razgrad olayını kınadı. Adana'daki öğretmenler de bir protesto düzenledi.[16] Yunanistan Krallığı, İstanbul'daki yaklaşık 200 Bulgar diş hekimliği öğrencisi, Türkiye'deki Belgrad konsolosluğu olayı kınadı,[4] Times da saldırıya yer verdi.[17]
Cumhuriyet gazetesi, olayı "Bulgaristan'da inanılmaz bir olay" olarak nitelendirdi ve "150 civarında cesedin çıkarıldığını" iddia etti. Konuya yer veren diğer basın kuruluşları Deliorman (olayı ilk haber yapan gazete), Anadolu Ajansı, Karadeniz ve Trakya gazeteleridir; Abidin Daver, Necmettin Sadık, Tevfik Rüştü, Peyami Safa ve Yunus Nadi gibi ünlü köşe yazarı ve siyasetçiler olaya ilişkin çeşitli makaleler kaleme almıştır.[2] Bunlardan birinde Yunus Nadi şöyle yazmıştır:
Deliorman Türklerinin Bulgaristan’da pek çalışkan, namuslu ve cidden mert bir unsur olduğunu bilmemiz bu fena hadisedeki teessürlerimizin daha kuvvetli olmasına sebep olmaktadır. Şunu da ilave edelim ki dünyanın neresinde olursa olsun herhangi bir Türk’ün herhangi derecede teessüründen müteessir olmamız gayet doğal olmakla beraber eğer Razgrad’ta taarruza uğrayan mezarlık Türk Mezarlığı olmasaydı hadiseyi yine aynı kuvvet ve kanaatle böyle ret ve takbih eden bir lisan kullanırdık. Durup dururken kimin olursa olsun mezarlığına taarruz etmekte elbette asil bir mana yoktur. Hadise yalnız insanlık noktasından bile fenadır. Ümit ediyoruz ki Bulgar hükümeti Bulgar milletinin şeref ve haysiyeti için gerekli olan bu kaba hareketi tamirde gecikmeyecektir.[4]
Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]
Saldırı her iki ülkede de etnik milliyetçiliği yükseltti. Olaydan bir yıl sonra Trakya Yahudileri saldırıya uğradı[18] ve Türkçe kampanyası daha da popüler hale geldi.[13] 2 Ağustos'ta Demir Baba Tekkesi Bulgarlar tarafından saldırıya uğradı.[2] Bir yıl sonra Bulgaristan'daki yerleşim yeri adlarının %32,6'sı ve kasaba adlarının %14,4'ü değiştirildi.[19]
İsmet İnönü Eylül 1933'te Bulgaristan'ı ziyaret etti. Tarafsızlıkla ilgili görüşmelerin[1] yanı sıra, saldırıyı daha yakından görmek ve ülkedeki Türk azınlığın durumu hakkında bilgi edinmek amacıyla Razgrad'da bulunuyordu. İnönü'nün annesi Razgradlı etnik bir Türk kadınıydı.[20]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b "İnönü'nün 1933 Bulgaristan Seyahati Üzerinden Türk-Bulgar İlişkileri ve Türkiye'nin Balkan Politikası – İnönü Vakfı, İsmet İnönü, İsmet İnönü Kimdir, İsmet İnönü Hayatı, İsmet İnönü Resimleri". 6 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024.
- ^ a b c d Ağca, Ümit (2014). TÜRKİYE-BULGARİSTAN İLİŞKİLERİ ÇERÇEVESİNDE RAZGRAT OLAYI VE TÜRK KAMUOYUNA YANSIMALARI (masterThesis). Nevşehir. 4 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Ağca 2014, s. 133.
- ^ a b c d e Altuncuoğlu, Neslihan (2021). "Ulusal Basın Ekseninde Atatürk Dönemi Öğrenci Hareketleri: Razgrad Hadisesi Örneği". Uluslararası Toplum Araştırma Dergisi. 17 (33). ss. 701-726. doi:10.26466/opus.844644. eISSN 2528-9535. ISSN 2528-9527.
- ^ Bolat, Bengül. "1932 KESSAREVO/ KESAREVO/ KESENOVA OLAYI/ FACİASI/ HADİSESİ". Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Yıldırım, Bülent (2017). "Bulgaristan'da Türk Azınlığa Yönelik Unutulmuş Üç Büyük Siyasî Suikast". Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 16 (3). 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ a b Yazıcı, İsmail (2020). The intellectual foundations of the Turkish National Student Union (MTTB), 1965-1980. Ankara. 8 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ a b c Зафер, Зейнеп. "България непосредствено след 9.IX. 1944 през погледа на един турски журналист". АМНЕЗА (Bulgarca). ISSN 1312-9295. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ a b c Gzt (20 Nisan 2023). "Razgrad Olayları". Gzt. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2024.
- ^ Özkan, Kerime. "BULGARIA'S TURKISH MINORITY AND TURKEY-BULGARIA RELATIONS 1923-1939" (PDF). Euras Journal of Social Sciences. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Ağca 2014, s. 132.
- ^ Ertürk, Suzan. BULGARİSTAN BASININDA TÜRKİYE VE ATATÜRK (1923-1938) (PDF). Celal Bayar Üniversitesi. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ a b Özdemir, Kübra. "Atatürk Döneminde Uygulanan "Vatandaş Türkçe Konuş" Kampanyaları" 5 Şubat 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. İstanbul Üniversitesi.
- ^ Szyliowicz, Joseph (1970). "Students and Politics in Turkey". Middle Eastern Studies (İngilizce). 6 (2). ss. 150-162. doi:10.1080/00263207008700144. JSTOR 4282321. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Barlas, Dilek; Köksal, Yonca (2014). "Turkey's foreign policy towards Bulgaria and the Turkish minority (1923–1934)". Southeast European and Black Sea Studies. 14 (2). ss. 175-193. doi:10.1080/14683857.2014.903598. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Uzun, Hakan (2009). "Cumhuriyet Gençliğinin Misyonu Çerçevesinde 1933 Yılı Vagon-Li ve Razgrad Olayları". Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 6 (3). ss. 57-81. doi:10.1501/MTAD.6.2009.3.33. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Boyar, Ebru; Fleet, Kate (2008). "A Dangerous Axis: The 'Bulgarian Müftü', the Turkish Opposition and the Ankara Government, 1928–36". Middle Eastern Studies (İngilizce). 44 (5). ss. 775-789. doi:10.1080/00263200802285153. 5 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Bali, Rıfat (23 Eylül 2008). "The 1934 Thrace events: continuity and change within Turkish state policies regarding non-Muslim minorities. An interview with Rıfat Bali". European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (İngilizce), 7. doi:10.4000/ejts.2903. ISSN 1773-0546. 29 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Михайлов, Пело. "80 години от най-масовото селищно преименуване в България" (PDF). Българска Академия на Науките. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Екип 7, Вестник (16 Ocak 2021). "Разградските корени на великия турски държавник Исмет Иньоню". Вестник "Екип 7" (Bulgarca). 6 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024.